از میان تمام مخلوقات کره خاکی پرندگان همیشه یکی از مشهورترین گروه ها بوده اند. اکثر تالاب های مهم ایران از جمله دریاچه ارومیه، تالاب های حوزه سیستان در حال ناپدید شدن هستند.
مسافرتی که با همسرم جوآنا سوار بر اسب و در کوه های کلیبر آذربایجان داشتیم، یکی از بهترین ها بود که البته در نهایت هم دستاورد نخستین تجربه مشاهده سیاه خروس، خرس های قهوه یی و گرگ ها را برای ما به ارمغان آورد. دوست دارم به این مساله هم اشاره کنم که این سفر در واقع ماه عسل ما بود. من و همسرم دو روز پیش از سفر آذربایجان، در سفارت انگلیس واقع در تهران ازدواج کردیم.
این روزها صحبت از پرندگان کشورمان بسیار است، از پرنده نگری و تماشای پرندگان به عنوان تفریح و سرگرمی گرفته تا استقبال از پرندگان مهاجر و حتی حفاظت از گونه های مختلف. زاغ بور پرنده اندمیک ایران مشخصا علاقه مندان زیادی را به خود جلب کرده، پرنده شناسان کشور هم گاه و بیگاه اخبار و گزارش های جالبی در خصوص پرندگان ارائه می دهند. حتی تعداد پایان نامه های دانشگاهی و تحقیقات مرتبط کم نیست. در مجموع پیشرفت کشور در این زمینه بسیار سریع و سطح اطلاعات عمومی هم هر روز بالاتر می رود، اما کمتر کسی از شروع طبقه بندی شده و علمی پرنده شناسی در ایران اطلاع دارد. دکتر درک اسکات، پرنده شناس مشهوری است که سال ها عمر خود را با هدف شناسایی و بررسی پرندگان کشورمان در ایران سپری کرده. تالیف کتاب پرندگان ایران تنها یکی از ثمرات فعالیت های این دانشمند فرهیخته است. ایشان به عنوان فارغ التحصیل رشته پرنده شناسی دانشگاه آکسفورد و به کمک همکاران شان برای نخستین بار به پایش گسترده پرندگان ایران پرداختند. حاصل تلاش های چند ساله دکتر اسکات بی تردید یکی از اصلی ترین پایه های علمی پرنده شناسی در ایران است که پس از گذشت ۴۰ سال کماکان مورد استناد دانشمندان قرار می گیرد. متن کامل مصاحبه اختصاصی ایشان با روزنامه اعتماد را در ادامه می خوانید.
چرا فکر می کنید که جامعه و مردم عادی باید درباره پرندگان مسوولیت پذیر باشند؟
از میان تمام مخلوقات کره خاکی که ما زندگی را به نوعی با آنها تقسیم می کنیم، پرندگان همیشه یکی از مشهورترین گروه ها بوده اند. ما آنها را در هنر، ادبیات و موسیقی به تصویر می کشیم. پرهای زینتی شگفت انگیز آنها، نغمه های زیبای آنها، رفتارهای جذاب آنها دیرپایی است که نه تنها توجه ما را جلب بلکه حتی فریفته خود ساخته. پرندگان به عنوان یک منبع باارزش تهیه کود می توانند در کشاورزی موثر واقع شوند، می توانند مبدا و منشا تفریحات سالم از جمله پرنده نگری باشند. طبیعت شناسان تازه کار همانقدر از جذابیت های پرندگان بهره می گیرند که دانشمندان جدی و باسابقه. پس دلایل متعددی وجود دارد که ما را ملزم می کند از پرندگان صرفا به خاطر خودشان و نه هیچ چیز دیگر حفاظت کنیم. برای این منظور هم نخست باید محیط زیست آنها اعم از زیستگاه ها و اکوسیستم ها حفاظت شود. به واقع پرندگان تنها یک جزء خیلی کوچک از جهان هستند، جهانی که ما هم در آن زندگی می کنیم و طبیعتا همه با هم به یک محیط سالم نیاز داریم. اما اینکه چرا پرندگان اغلب در مرکز توجه فعالیت های حفاظتی بوده اند، بیشتر بدان سبب است که آنها شاخص های خوبی از سلامت محیط هستند و با حفاظت از محیط های طبیعی برای پرندگان در واقع به حفظ یک محیط سالم برای نسل های کنونی و آتی خودمان کمک می کنیم.
علاقه به پرنده شناسی دقیقا از چه زمانی در ذهن شما بیدار شد؟
پدرم وقتی که من هفت یا هشت ساله بودم، علاقه به طبیعت را به من آموخت. ابتدا از جمع آوری پروانه ها شروع کردیم اما علاقه من به سرعت متوجه پرنده ها شد. در سن ۱۱سالگی به جامعه تاریخ طبیعی محلی پیوستم و آغاز گردش های تفرجی با همراهی پرنده نگرهای حرفه یی نیز این علاقه را بیشتر در من تقویت کرد.
دامنه تحقیقات شما چطور به سمت پرندگان ایران کشیده شد؟
زمینه اصلی را علاقه من به فون پرندگان خاورمیانه شکل داد و این علاقه هم مشخصا در دو دوره تعطیلات دانشگاهی سال ۱۹۶۴ (۱۳۴۳ ه. ش.) ایجاد شد. در سال ۱۹۶۵ (۱۳۴۴ ه. ش.) و در جریان مسافرت زمینی به کشور هندوستان، ۹ روز را در شمال ایران سپری کردم. در آن زمان من به شدت تحت تاثیر زیبایی این سرزمین قرار گرفتم و مصمم شدم که یک روز بار دیگر بازگردم. در سال آخر دوره دکتری پرنده شناسی دانشگاه آکسفورد به شکل کاملااتفاقی، آپارتمانی را با دکتر لیندون کورنوالیس شریک شدم. دکتر کورنوالیس چندین سال به عنوان مدرس دانشگاه شیراز کار کرده بود. در اوایل ۱۹۷۰ (۱۳۴۹ه. ش.) شخصی از سازمان شکاربانی و نظارت بر صید با او تماس گرفت و پرسید آیا کسی را می شناسد که علاقه مند به کار در سمت مشاور پرنده شناسی بخش تحقیق و توسعه این سازمان باشد؟ دکتر کورنوالیس مساله را با من در میان گذاشت و من پاسخ مثبت دادم. در اول اکتبر سال ۱۹۷۰ و بعد از اتمام دوره دکتری به سرعت عازم تهران شدم تا کار را در آنجا آغاز کنم. اساسا در آن زمان کار من و همکارانم در بخش پرنده شناسی متمرکز بر پرندگان آبزی و پرندگان قابل شکار بود، اما در سال ۱۹۷۲ (۱۳۵۱ ه. ش.) فعالیت های ما گسترده تر و حتی شامل تحقیقاتی روی فون پرندگان در سرتاسر کشور شد.
شاخص ترین بعد تحقیق روی فون پرندگان ایران چه بود؟
در آن زمان برنامه مطالعاتی ما را ملزم به انجام سفرهای تحقیقاتی حتی تا بکرترین و دورافتاده ترین نقاط کشور کرد. بسیاری از این مناطق، جاهایی بودند که پیش از آن پرنده شناسان اگر نگوییم هرگز اما به ندرت دیده بودند. یکی از شاخص ترین خاطرات آن زمان برای من، نخستین بازدیدم از جنگل های کوهستانی شمال ارسباران در ماه نوامبر ۱۹۷۱ (۱۳۵۰ ه. ش.) و زمانی بود که بالاخره موفق شدیم حضور سیاه خروس را در ایران تایید کنیم. سایر تجارب فوق العاده من شامل چندین سفر به مناطق دورافتاده بلوچستان، یک سفر دریایی با لنچ برای مطالعه روی زادآوری پرندگان دریایی جزایر جنوبی خلیج فارس و گشت های سالانه به دریاچه ارومیه برای حلقه گذاری جوجه های پلیکان سفید بزرگ و فلامینگو می شود.
از تجربه مصاحبت های خود با زیست شناسان ایرانی بگویید.
یکی از وظایف اصلی من به عنوان مشاور پرنده شناسی، فراهم کردن امکان آموزش های ضمن کار برای همکاران ایرانی و دانشجویانی بود که هر یک به نوعی در امر حفاظت و تحقیق روی پرندگان فعالیت داشتند. زمانی که من به ایران آمدم، پرنده شناسان خیلی معدودی در ایران بودند و اکثر دانشجویان زیست شناسی هم که به بخش پرنده شناسی سازمان پیوستند، عملاتوجه خاصی به پرندگان نداشتند. البته بعدها سرعت یادگیری و موفقیت دانشجویانم در کسب مهارت های لازم مرا به شدت شگفت زده کرد. طبعا بسیار مفتخر خواهید شد که بدانید چندین دانشجوی من در دهه ۱۹۷۰ آنقدر پیشرفت کردند که خود بعدها پرنده شناسان جدی و حرفه یی شدند و توانستند در راستای حفاظت و تحقیق روی پرندگان ایران گام های اساسی بردارند.
جمع آوری اطلاعات از پرندگان را دقیقا از کجا شروع کردید؟
اساسا در وهله نخست، درصدد نظارت بر تعداد پرندگان آبزی تالاب های سراسر کشور از طریق سرشماری های سالانه اردک ها، غازها، قوها و آنقوت ها در اواسط فصل زمستان بودیم. اما بعدها دامنه سرشماری را به تمامی گونه های پرندگان آبزی گسترش دادیم و حتی از این مرز هم فراتر رفته و فصول زادآوری، مهاجرت های پاییزه و بهاره را به تحقیقات مان افزودیم. سازمان محیط زیست در آن زمان شبکه مناطق حفاظت شده را حتی به مناطق نمونه یی که معرف اکوسیستم های اصلی و کلان ایران بودند نیز تعمیم داده بود: در نتیجه ما هم موظف شدیم که یکسری تحقیقات کلی را در تمامی زیستگاه های عمده و با هدف شناسایی مناطق کلیدی آغاز کنیم.
کتاب پرندگان ایران هنوز هم یک راهنمای ارزشمند پرنده شناسی است. چقدر زمان و کار پشتوانه چاپ این کتاب بوده؟
ایده اولیه کتاب پرندگان ایران به زبان فارسی را ریاست وقت سازمان محیط زیست آقای اسکندر فیروز مطرح کردند. مسوولیت تهیه این کتاب نیز به من و آقای علی ادهمی همکارم در بخش پرنده شناسی سازمان سپرده شد. ما نیز از آقای حسین مروج همدانی یک پرنده شناس ایرانی که در آن زمان در انگلستان اقامت داشت، درخواست کمک کردیم و سپس بر اساس ادبیات کهن و نمونه های موجود در موزه ها لیستی از پرندگان ایران تهیه کردیم. علی ادهمی و من این اجازه را داشتیم که از زمان کار اداری خود، برای نگارش این کتاب وقت صرف کنیم. اما از آنجا که کارهای دیگری هم در دست انجام داشتیم، تهیه کتاب عملابیشتر از زمان مقرر طول کشید. این کتاب در نهایت در سال ۱۹۷۵ (۱۳۵۴ ه. ش.) چاپ و عرضه شد.
شما از چه روشی برای ثبت گونه های مختلف پرندگان استفاده کردید؟
فعالیت های بخش پرنده شناسی سازمان محیط زیست در سال ۱۹۷۲ (۱۳۵۱ ه. ش.) گسترش پیدا کرد و تحقیقات روی فون پرندگان در تمامی زیستگاه های مهم کشور را شامل شد. این برنامه تحقیقاتی آرام آرام پخته تر شد و نهایتا به پروژه تهیه اطلس پرندگان رسید که در آن تلاش کردیم پراکنش پرندگان را در سراسر کشور روی نقشه پیاده کنیم. ما سیستم شبکه بندی ۲۵ در ۲۵ کیلومتر را برای پوشش تمام کشور برگزیدیم (توضیح: سیستم شبکه بندی عبارت از تعدادی خطوط متقاطع است که مربعات منظمی را در روی نقشه می سازند)، سپس تلاش کردیم تا جایی که امکان پذیر باشد، از ۲۷۴۶ واحد این شبکه حداقل یک بار در طول فصل زادآوری و یک بار دیگر هم در زمستان بازدید کنیم. در اواخر سال ۱۹۷۵ (۱۳۵۴ه. ش.) بیشتر از ۱۲۵۰ واحد، بازدید و نهایتا یک مجموعه به روز از نقشه پراکنش پرندگان ارائه شد. این کار در نوع خود یک پیشرفت تلقی می شد چرا که تا پیش از آن نقشه ها خیلی ابتدایی و صرفا بر مبنای گزارش های قدیمی و حتی سفرهای معدود پرنده شناسان خارجی بود.
اطلاعات کدام مناطق در آن زمان از دید شما قابل توجه تر بود؟
جدای از طرح های پیشگامانه زارودنی در شرق ایران که در اواخر قرن ۱۹ میلادی انجام شد، تقریبا کلیه تحقیقات پرنده شناسی در ایران تا پیش از آمدن من صرفا به تهران، کوه های البرز، حاشیه جنوبی دریای خزر، آذربایجان و فارس محدود می شد. در نتیجه بررسی ها در هر ناحیه دیگری از ایران عملابا کشفیات جدیدی همراه شد. در اواسط نخستین زمستانی که در ایران بودم، نخستین سرشماری پرندگان آبزی را در تالاب های خوزستان شروع کردیم که این تجربه هم با نتایج ارزشمندی قرین بود بالاخص اینکه حدود ۲۰ هزار اردک مرمری را که گونه یی در معرض تهدید جهانی است، شمارش کردیم. طیاره های سبک سازمان به ما این امکان را می داد که بررسی های هوایی جامعی خصوصا روی اکوسیستم های وسیع تالابی از جمله حوضه های آبگیر دریاچه ارومیه، خوزستان، فارس مرکزی و سیستان انجام دهیم. علاوه بر آن تمامی سواحل جنوبی از مرز عراق گرفته تا مرز پاکستان مورد ارزیابی قرار گرفت. بررسی های هوایی از طرفی با ثبت آمارهای قابل توجه از پرندگان آبزی زمستان گذران نیز همراه شد. گردش های وسیع بر فراز مناطق جنوبی آذربایجان، کردستان، کرمانشاه و همدان حضور یک جمعیت سالم از میش مرغ ها را تایید کرد. بررسی های اکوسیستم های صحرایی مشخصا آگاهی ما از موقعیت و پراکنش هوبره و خصوصا پرنده بومی ایران یعنی زاغ بور را ارتقا بخشید. از بین تمامی اکوسیستم های ایران شاید بیشتر از همه از جنگل های مانگرو غفلت کردیم. البته تعدادی مطالعات هوایی، زمینی و حتی آبی را در این زیستگاه انجام دادیم که نتایج آنها از جمله کشف یک جمعیت زادآور کوچک از حواصیل بزرگ در نوع خود خارق العاده بود. اما متاسفانه شگفتی های دنیای عکاسی دیجیتال در آن زمان در دست ما نبود. دوربین های ما بزرگ و سنگین، لنزهای تله فتو هم در مقایسه با استانداردهای امروز ضعیف بودند و حتی فیلم های فتوگرافیک هم خیلی گران تمام می شد.
در مورد اطلاعات منتشرشده و نشده خود از ایران صحبت کنید.
در آن زمان تمامی پرسنل بخش تحقیقات و توسعه، سازمان حفاظت از محیط زیست بعد از هر سفر میدانی و قبل از آنکه اجازه سفر تحقیقاتی بعدی را بگیرند، ملزم به ارائه «گزارش کامل پروژه» بودند. این یک الزام مثبت بود چرا که همه ما را مجبور می کرد هرچه سریع تر و پیش از سفر میدانی بعدی، نتایج کار خود را ثبت کنیم. شخصا طی مدت زمان حضور در سازمان، قریب ۴۰ گزارش نوشتم که برخی تنها چند صفحه و برخی دیگر بیشتر از ۵۰ صفحه بودند. بخش اعظم اطلاعات ما درباره تالاب ها و پرندگان آبزی ایران در گزارشات سازمان محیط زیست گنجانده و سپس به کنفرانس های بین المللی تالاب ها و پرندگان آبزی و بالاخص کنوانسیون تخصصی رامسر ارجاع داده شد. وضعیت فلامینگو، کشف سیاه خروس و حفاظت از قرقاول در ایران تنها مقالاتی بودند که من در دهه ۱۹۷۰ (۱۳۴۹ تا ۱۳۵۹) برای مجلات بین المللی نوشتم. پس از ترک ایران در سال ۱۹۷۶ (۱۳۵۵ ه. ش.) زندگی من دستخوش تغییر شد به طوری که بیشتر بر ثبت فهرست تالاب های اروپا، امریکای جنوبی و مرکزی، آسیای جنوبی و شرقی و جزایر اقیانوس آرام تمرکز کردم. در اوایل سال ۱۹۹۲ (۱۳۷۱ ه. ش.) این امکان پیش آمد که به واسطه ماموریت «ارزیابی عملکرد کنوانسیون رامسر» به ایران بازگردم. کمی بعد کار تهیه فهرست تالاب های مهم خاورمیانه را برای اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی، کمیته بین المللی تحقیقاتی اردک های وحشی، صندوق جهانی طبیعت و سازمان بین المللی بردلایف آغاز کردم و گزارش نهایی این پروژه تحت عنوان «راهنمای تالاب های خاورمیانه» در سال ۱۹۹۵ (۱۳۷۴ ه. ش.) چاپ شد. یک فصل طولانی این گزارش با مقدمه دکتر جمشید منصوری (یکی از دانشجویان من در واحد پرنده شناسی سازمان محیط زیست در دهه ۷۰ که البته هم اکنون یکی از برجسته ترین پرنده شناسان ایران هستند) درباره تالاب های ایران است. در ژوئن سال ۱۹۹۷ (۱۳۷۶ ه. ش.) بار دیگر با سمت مشاور «واحد فیلمسازی تاریخ طبیعی بی بی سی» به ایران بازگشتم. در همه این سال ها خللی در علاقه من به پرندگان ایران ایجاد نشده و هر بار فرصتی دست دهد، نگارش و انتشار داده های دهه ۷۰ را در دستورکار می گذارم.
بهترین تجربه شما از سفر به ایران چیست؟
این یک سوال سخت است! بدون اغراق مدت پنج سال و نیم اقامت من در ایران جزو لذت بخش ترین سال های عمرم بود، سال هایی سرشار از سفرهای شگفت انگیز و تجارب چشمگیر. اما اگر مجبور به انتخاب باشم، فکر کنم مسافرتی که با همسرم جوآنا سوار بر اسب و در کوه های کلیبر آذربایجان داشتیم، یکی از بهترین ها بود که البته در نهایت هم دستاورد نخستین تجربه مشاهده سیاه خروس، خرس های قهوه یی و گرگ ها را برای ما به ارمغان آورد. دوست دارم به این مساله هم اشاره کنم که این سفر در واقع ماه عسل ما بود. من و همسرم دو روز پیش از سفر آذربایجان، در سفارت انگلیس واقع در تهران ازدواج کردیم.
آیا شما هنوز با پرنده شناسان ایرانی در تماس هستید؟
بله و البته با تشکر از رابط شگفت انگیز این عصر یعنی ایمیل که به واسطه آن نه تنها موفق شدم ارتباط خود را با برخی همکاران قدیمی حفظ کنم بلکه حتی ارتباطات تازه یی هم با نسل جدید و مشتاق پرنده شناسان و پرنده نگرهای ایرانی برقرار کردم که البته آنها نیز به نوع خود در ایران رو به سوی بالندگی دارند.
ارزیابی شما از آینده پرنده شناسی و پرنده نگری در ایران چیست؟
عرصه های طبیعی و بالطبع حیات وحش ایران با مشکلات بسیار جدی مواجه است. اکثر تالاب های مهم ایران از جمله دریاچه ارومیه، تالاب های حوزه سیستان و دریاچه پریشان در حال ناپدید شدن هستند. حتی جنگل های پهناور بلوط زاگرس هم از این قاعده مستثنی نیست. چشم انداز این رخدادها بالطبع ناراحت کننده و غم افزاست. اما دلیل من برای خوشبینی مشخصا پرورش نسل مشتاق و شایسته یی از جوانان علاقه مند و تحصیلکرده در رشته های مختلف از جمله زیست شناسی حیات وحش و محیط زیست در ایران است.
منبع: روزنامه اعتماد